Class 10 Sanskrit Question Paper with answers U.K. Board. कक्षा 10 संस्कृत प्रश्न पत्र
अर्द्धवार्षिक परीक्षा 2022-2023 विषय -संस्कृत कक्षा -10
अर्द्धवार्षिक परीक्षा 2022-2023 विषय -संस्कृत कक्षा -10 को चार भागों में विभाजित किया गया है, जो इस प्रकार से हैं - खण्डः - क (अपठितांश-अवबोधनम्), खण्डः - ख (संस्कृतेन-रचनात्मकं कार्यम्), खण्डः - ग (अनुप्रयुक्तं व्याकरणम्), खण्डः - घ (पठित-अवबोधनम्)।
अर्द्धवार्षिक परीक्षा 2022-2023
विषय -संस्कृत
समय - 3.00घण्टा कक्षा -10 पूर्णांक - 80
निर्देशाः - (१) प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन सावधानतया पठनीयाः।
(२) अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारि खण्डाः सन्ति।
(३) प्रश्नपत्रे 21 प्रश्नाः सन्ति। सर्वे प्रश्नाः अनिवार्याः सन्ति।
(४) सर्वेषां प्रश्नानाम् अंकाः तेषां सम्मुखे लिखिताः सन्ति।
खण्डः - क (अपठितांश-अवबोधनम्)
प्रश्नः- 1. अधोलिखितं अनुच्छेदं पठित्वा अनुच्छेदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत -
मातरः सर्वभूतानां गावः सर्वसुखप्रदाः उक्तकथनं गोश्रेष्ठतां प्रतिपादयति। वस्तुतस्तु गौः अस्माकं माता अस्ति। यतः गौः स्व-अमृतोपमने दुग्धेन मातृवत् अस्मान् पालयति। गौराकृति अति सरला मनोहरा च भवति। गोमूत्रपानेन उदररोगाः नश्यन्ति। अस्माभिः गोपालनं गोरक्षणं च कर्तव्यम्। उक्तं च - गावो ममाग्रतः सन्तु, गावो मे सन्तु पृष्ठतः।
(क) एकपदने उत्तरत -
(अ) सर्वसुखप्रदाः काः ?
उत्तरम् - गौः।
(ब) गौः कीदृशेन दुग्धेन अस्मान् पालयति?
उत्तरम् - अमृतोपमने दुग्धेन।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत.-
(अ) अस्माभिः किं कर्तव्यम् ?
उत्तरम् - अस्माभिः गोपालनं गोरक्षणं च.कर्तव्यम्।
(ग) निर्देशानुसारं उत्तरत -
(अ) गौः इत्यस्य एकं पर्यायवाचिपदं लिखत -
उत्तरम् - धेनु:।
(ब) गौराकृतिः इत्यस्मिन् पदे सन्धि-विच्छेदं कुरुत?
उत्तरम् - गौः + आकृतिः।
प्रश्नः - 2. अधोलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत -
संस्कृतभाषा राष्ट्रस्य ऐक्यं साधति। दिव्या गीर्वाणवाणी सर्वभाषासु रम्या, मधुरा च अस्ति। संस्कृतस्य सूक्तयः अस्माकं जीवनस्य दिशां निर्धारयन्ति। जीवनस्य सर्वेषु संस्कारेषु संस्कृतस्य प्रयोगः भवति। संस्कृतस्य गौरवं प्रति कस्यापि हृदये संशयः नास्ति। सर्वे ज्ञान-विज्ञान-संस्कृतिबोधकाः ग्रन्थाः मूलरुपेण संस्कृतभाषायामेव लिखिताः सन्ति।अत एव कथ्यते - "संस्कृतिः संस्कृताश्रिता"।
(क) एकपदने उत्तरत -
(अ) का राष्ट्रस्य ऐक्यं साधयित ?
उत्तरम् - संस्कृतभाषा।
(ब) संस्कृतसूक्तयः कस्य दिशां निर्धारयन्ति ?
उत्तरम् - अस्माकं जीवनस्य।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत -
(अ) जीवनस्य केषु क्षेत्रेषु संस्कृतस्य प्रयोगः भवति ?
उत्तरम् - जीवनस्य सर्वेषु संस्कार-क्षेत्रेषु संस्कृतस्य प्रयोगः भवति।
(ब) गीर्वाणवाणी सर्वभाषासु कीदृशी अस्ति ?
उत्तरम् - गीर्वाणवाणी सर्वभाषासु रम्या, मधुरा च अस्ति।
(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत -
(अ) दिव्या इत्यस्य विशेष्यपदं किम् ?
उत्तरम् - गीर्वाणवाणी ।
(ब) अत एव कथ्यते इत्यत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तरम् - कथ्यते ।
(घ) अस्य अनुच्छेदस्य उपयुक्तं शीर्षकं लिखत -
उत्तरम् - संस्कृतभाषायाः महत्त्वम्।
खण्डः - ख (संस्कृतेन-रचनात्मकं कार्यम्)
प्रश्नः -3. विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवम् अधिकृत्य मित्रं प्रति लिखित-पत्रे मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत -
मञ्जूषा - प्रशंसा, मुख्यातिथिः, उत्तमेभ्यः, वार्षिकोत्सवः।
प्रश्नोत्तर -
प्रिय मित्र !
गतसप्ताहे विद्यालयस्य (i) वार्षिकोत्सवः आसीत्। कार्यक्रमस्य (ii) मुख्यातिथिः शिक्षानिनेदशक-महोदयः आसीत्। सः कार्यक्रमस्य बहु (iii) प्रशंसा कृतवान्। तेन (iv) उत्तमेभ्यः छात्रेभ्यः पुरस्काराः अपि दत्ता।
प्रश्नः - 4. मञ्जूषातः पदानि चित्वा अधोलिखितं संवादं पूरित्वा लिखत -
मञ्जूषा - गेणश-लक्ष्मी , दीपाः, हर्षोउल्लासेन, जनाः।
प्रश्नोत्तर -
सुरभिः - सुरेशः ! कस्मिन् पर्वणि दीपाः प्रज्वाल्यन्ते।
सुरेशः - भगिनि ! दीपावलीपर्वणि जनाः दीपान् ज्वालयन्ति।
सुरभिः - भारतीयाः वयं गणेश-लक्ष्मी पूजनम् अपि कुर्मः।
सुरेशः - सर्वे दीपावली-उत्सवं हर्षोउल्लासेन आचरन्ति।
प्रश्नः - 5. विद्यालये वन-महोत्सवः इति विषयमधिकृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः चर्तुवाक्यानि (4 वाक्य) रचयत -
मञ्जूषा - वृक्षाणां, संरक्षणं, पुण्यं कर्त्तव्यं, विद्यालये, वन-महोत्सवः, छात्राः शिक्षकाः, आम्र-अशोक-बिल्वं-पिप्पलवृक्षाः प्रतिदिनं, सिञ्चनम्।
(१) अस्माकं विद्यालये श्रीदेव सुमन दिवसोपलक्ष्ये वनमहोत्सवस्य आयोजनम् अस्ति।
(२) विद्यालये शिक्षकाः छात्राश्च आम्राः-अशोकः-बिल्वं-पिप्पलः इत्यादयः वृक्षाः आरोपयन्ति।
(३) विद्यालयस्य छात्राः प्रतिदिनं तान् वृक्षान् सिञ्चन्ति।
(४) अस्माकं विद्यालये प्रति-वर्षं वनमहोत्सवस्य आयोजनं भवति।
खण्डः - ग (अनुप्रयुक्तं व्याकरणम्)
(क) गावः मातृभूमिः +च सदा पूज्या ।
(ख) अनुक्तम् + अपि अवगच्छति धीमान् पुरुषः।
(ग) शरीरायासजननं कर्म व्यायामः कथ्यते।
उत्तरम् -
(क) गावः मातृभूमिश्च सदा पूज्या ।
(ख) अनुक्तमपि अवगच्छति धीमान् पुरुषः।
(ग) शरीर + आयासजननं कर्म व्यायामः कथ्यते।
प्रश्नः - 7. अधोलिखितेषु रेखांकितपदेषु समासं /विग्रहं कृत्वा लिखत -
(क) मुनिना पीताम्बरं धृतम्।
(ख) तपोवनस्य वासिनः देवीति नाम्ना आह्वयन्ति।
(ग) हरिताः तरवः एव प्रकृतेः प्राणाः।
उत्तरम् -
(क) मुनिना पीताम् अम्बरम् धृतम्।
(ख) तपोवनवासिनः देवीति नाम्ना आह्वयन्ति।
(ग) हरिततरूणाम् एव प्रकृतेः प्राणाः।
प्रश्नः - 8. अधोलिखितेषु रेखांकितपदेषु प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य लिखत -
(क) सुशीला सुन्दरी बाल +टाप अस्ति।
(ख) श्रीमद्भगवद्गीता अवश्यं पठ् + तव्यत्।
(ग) आयु + मुतुप् भव पुत्रि!
उत्तरम् -
(क) सुशीला सुन्दरी बाला अस्ति।
(ख) श्रीमद्भगवद्गीता अवश्यं पठितव्यम्।
(ग) आयुष्मती भव पुत्रि!
प्रश्नः - 9. अधोलिखितेषु वाक्येषु मञ्जूषायां प्रदत्तैः अव्ययपदैः वाक्यानि पूरयत -
मञ्जूषा - विना, सहसा, कुत्र
प्रश्नोत्तर -
(क) व्यायामिन सहसा जरा न समधिरोहति।
(ख) ज्ञानं विना नैव मुक्तिः।
(ग) पं. गोविन्द-बल्लभ-पन्त - वर्यस्य जन्मः कुत्र अभूत।
प्रश्नः - 10. अधोलिखित-वाक्यानां वाच्य परिवर्तनं कुरुत -
(क) अहं प्रतिदिनं गृहस्वाध्यायं करोमि।
उत्तरम् - मया प्रितिदिनं गृहस्वाध्यायं क्रियते।
(ख) मया वाल्मीकि-रामायणं पठ्यते।
उत्तरम् - अहं वाल्मीकि-रामायणं पठामि।
(ग) छात्रेण विद्यालयः गम्यते।
उत्तरम् - छात्र: विद्यालयः गच्छति।
प्रश्नः - 11. मञ्जूषायां वादनं दृष्वा संस्कृतेन समयं लिखत। राजेशः कदा किम् करोति -
मञ्जूषा- क -3.30 वादनम्, ख- 4.45 वादनम् ग- 8.15 वादनम्, घ- 10.00 वादनम्।
प्रश्नोत्तर -
(क) राजेशः सार्द्ध त्रि- वादने सङ्गणक- शिक्षणार्थं गच्छति।
(ख) सः पदोन पञ्च- वादने योगासनं करोति।
(ग) सः सपाद अष्ट-वादने स्वाध्यायं करोति।
(घ) राजेशः रात्रौ दश- वादने शयनं करोति।
प्रश्नः - 12. अधोलिखितवाक्ययोः शब्देषु संस्कृत-संख्यां लिखत-
प्रश्नोत्तर -
(क) त्रतवः (06) षड् भवन्ति।
(ख) अहं (85) पञचाशीतिः रुप्यकैः पुस्तकं क्रीतवान्।
प्रश्नः - 13. रेखांकितपदानानि शुद्धानि कृत्वा पूर्णवाक्यं लिखत -
(क) बालिकाः पठनार्थं पुस्तकालयं गच्छति।
उत्तरम् - बालिकाः पठनार्थं पुस्तकालयं गच्छन्ति ।
(ख) सः बालकाः सन्ति।
उत्तरम् - ते बालकाः सन्ति।
(ग) श्वः कार्यक्रमः आसीत्।
उत्तरम् - श्वः कार्यक्रमः भविष्यति।
खण्डः - घ (पठित-अवबोधनम्)
विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेकां मञ्जूषाम् आदाय पलायितः। चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोऽतिथिः चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृणाच्च, परं विचित्रमघटत। चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत- "चौरोऽयं चौऽयम् इति।
(क) एकपदने उत्तरत -
(अ) चौरः कुत्र प्रविष्टः ?
उत्तरम् - गृहाभ्यन्तरम्।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत -
(अ) चौरस्य पादध्वनिः कः प्रबुद्धः?
उत्तरम् - चौरस्य पादध्वनिः अतिथिः प्रबुद्धः।
(ब) चौरः उच्चैः किं क्रोशितुमारभत ?
उत्तरम् - चौरः उच्चैः चौरोऽयं चौरोऽयं इति क्रोशितुमारभत।
(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत -
(अ) निहितामेकाम् इत्यत्र सन्धि-विच्छेदं करुत ?
उत्तरम् - निहिताम् + एकाम् ।
(ब) विचित्रा देव गति अत्र विशेषणपदं किम्।
उत्तरम् - विचित्रा ।
प्रश्नः -15. श्लोकाधारितम् प्रश्नान् उत्तरत -
अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति, योजकस्तत्र दुर्लभः।।
(क) एकपदने उत्तरत -
(अ) अक्षरं किं नास्ति ?
उत्तरम् - अमन्त्रम्।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत -
(अ) अनौषधं किं नास्ति ?
उत्तरम् - अनौषधं मूलमं नास्ति।
(ब) तत्र कः दुर्लभः ?
उत्तरम् - तत्र योजक: दुर्लभः।
(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत -
(अ) न औषधम् इत्यत्र समासं कुरुत -
उत्तरम् - अनौषधम्।
(ब) सुलभः इत्यस्य विलोमपदं किं प्रयुक्तम् ?
उत्तरम् - दुर्लभः ।
प्रश्नः - 16. अधोलिखितं नाट्यांश पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत -
रामः - एषः भवतो सौन्दयावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि क्षत्रियकुल - पितामहयोः सूर्यचन्द्रमयोः को वा भवतोर्वंशस्य कर्ता ?
लवः - भगवन् सहस्रदीधितिः।
रामः - कथमस्मत्समानाभिजनौ संवृतौ?
विदूषकः - किं द्वयोरप्येकमेव प्रतिवचनम्?
लवः - भ्रातरावावां सौदर्यौ।
रामः - समरुपः शरीरसन्निवेशः। वयस्तु न किंचिदन्तरम्।
लवः - आवां यमलौ।
(क) एकपदने उत्तरत -
(अ) लवकुशयोः वंशस्य कर्ता कः ?
उत्तरम् - भगवन् सहस्रदीधितिः (सूर्यः)।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत -
(अ) रामः लवकुशयोः कौतूहलेन किं पृच्छति ?
उत्तरम् - रामः लवकुशयोः कौतूहलेन पृच्छति पितामहयोः सूर्यचन्द्रमयोः को वा भवतोर्वंशस्य कर्ता।
(ब) अत्र यमलौ कौ?
उत्तरम् - अत्र यमलौ लवकुशौ।
(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत -
(अ) सूर्यः अस्य पर्यायपदं नाट्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तरम् - सहस्रदीधितिः।
(ब) आवां यमलौ अत्र आवाम् इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तरम् - लवकुशौ।
प्रश्नः - 17. अधोलिखितयोः श्लोकयोः भावार्थं समुचितपदैः पूरयत -
(क) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याध्ययनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता।।
प्रश्नोत्तर -
भावार्थः - पिता पुत्राय बाल्ये महत् विद्याध्ययनं यच्छति। अस्य पिता किं तपः तेपे इत्युक्ति तत्कृतज्ञता।
(ख) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किंचित् निर्रथकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः।।
प्रश्नोत्तर -
भावार्थः - अस्मिन् विचित्र संसारे किंचित् व्यर्थं नास्ति। धावने यदि अश्वः वीर मन्यते, तथैव भारवहने खरः वीरः मन्यते।
प्रश्नः - 18. अधोलिखितस्य श्लोकस्य अन्वयं पूरयत -
सम्पतौ च विपत्तौ च महतामेकरुपता।
उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमये तथा।।
प्रश्नोत्तर -
अन्वयः - महतां सम्पतौ विपत्तौ च एकरुपता भवति। (यथा) सविता उदये यक्तः तथा अस्तमये च रक्तः भवति।
प्रश्नः - 19. रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत -
(क) प्रकृत्याः सन्निधौ वास्तविकं सुखं विद्यते।
(ख) पुरा त्वया मह्यं व्याध्रत्रयं दत्तम्।
(ग) सर्वे प्रकृति-मातरं प्रणमन्ति।
(घ) सः भारवेदनया क्रदन्ति स्म।
उत्तरम् -
(क) कस्या: सन्निधौ वास्तविकं सुखं विद्यते।
(ख) पुरा त्वया कस्मै व्याध्रत्रयं दत्तम्।
(ग) सर्वे कं प्रणमन्ति।
(घ) सः कया वेदनया क्रदन्ति स्म।
प्रश्नः - 20. अधोलिखितानि वाक्यानि उचित घटनाक्रमेण संयोजयत -
(क) सर्व वृत्तम् अवगत्य सः तं निर्दोषम् अमन्यत्।
(ख) न्यायाधीशो बंकिमचंद्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुत्वान्।
(ग) आरक्षिणं च दोषभाजनम् ।
(घ) ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्।
(ङ) किन्तु प्रमाणाभावात् सः निर्णेतुं नाशक्नोत् ।
(च) अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
उत्तरम् -
(क) न्यायाधीशो बंकिमचंद्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुत्वान्।
(ख) सर्व वृत्तम् अवगत्य सः तं निर्दोषम् अमन्यत्।
(ग) आरक्षिणं च दोषभाजनम् ।
(घ) किन्तु प्रमाणाभावात् सः निर्णेतुं नाशक्नोत् ।
(ङ) ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्।
(च) अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
प्रश्नः- 21. संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत -
(क) सविता (ख) मयूरः
उत्तरम् -
(१) सूर्यस्य अपर-नाम सविता अस्ति ।
(२) मयूर: नृत्यति।